Lubawa
Zamek w Lubawie, gmina Lubawa
fot. maj 1997
Z zamku biskupów chełmińskich, wzniesionego na początku XIV wieku, pozostały tylko ruiny. Po pożarze, który miał miejsce w 1813 roku, został rozebrany. Zachowały się jedynie kamienno-ceglane mury obronne oraz ostrołukowy kamienny portal niegdyś prowadzący na dziedziniec zamkowy.
Pierwsza wzmianka na temat istnienia grodu w Lubawie pochodzi z 1216 roku znajduje się w dokumencie papieża Innocentego III, potwierdzającym nadanie ziemi biskupowi pruskiemu Chrystianowi. Chociaż stolicą późniejszego biskupstwa chełmińskiego była Chełmża, to od połowy XIII wieku biskupi rezydowali w Lubawie.
W latach 1260-1274 Lubawa w czasie najazdów Prusów z plemienia Sudowów została zniszczona. Budowę murowanego zamku rozpoczął w latach 1303-1311 biskup Herman. W jego skład wchodziło jedno skrzydło z wysoką wieżą, brama, zwodzony most i fosa. Po kolejnych zniszczeniach w 1330 roku przez litewskiego księcia Witolda odbudowy podjął się biskup Wikbold. Formę gotycką budowla uzyskała w latach 1402-1416 dzięki biskupowi Arnoldowi Stapilowi. Przetrwał on do 1787 roku. Za panowania polskiego na zamku gościł Mikołaj Kopernik. Urządzali tu były także sejmiki oraz obrady duchowieństwa. Na zamku mieszkał burgrabia, zarządzający zamkiem oraz starosta, czyli ekonom, zarządzający dobrami biskupimi.
W latach 1627-1637 biskupi Jakub Zadzik i Jan Lipski zmodyfikowali warownię na wczesnobarokową rezydencję. Do istniejącego budynku dobudowano wówczas barokowe skrzydło nazwane nowym zamkiem. Na miejscu dawnej gotyckiej kaplicy powstała nowa - barokowa. Poza tym na zamku istniały: stajnia, słodownia, kuźnia, wozownia, spichlerz zbożowy, zbrojownia, prochownia, więzienie, piekarnia, browar, kuchnia oraz skarbiec. Znajdowało się tu archiwum biskupie oraz biblioteka.
Ostatnim biskupem rezydującym na zamku do swej śmierci w 1785 roku był Andrzej Ignacy Bajer. W 1787 roku na polecenie biskupa Karola Hohenzollerna rozebrano część budynków zamku. 27 kwietnia 1813 roku w wieżę zamkową uderzył piorun, powodując pożar. Okoliczni mieszkańcy rozebrali pozostałe mury, wykorzystując cegłę i kamienie na materiał budowlany. W 1818 roku dokonano rozbiórki wypalonych murów. Teren zamku po zasypaniu wykorzystano na ogródki działkowe. W 1983 roku rozpoczęto badania archeologiczne. Częściowo zachowane mury obronne zamku mają od 1,5 do 4 metrów wysokości.