Szczecin

Zamek w Szczecinie, gmina Szczecin

fot. maj 1993

Kto wjeżdża do centrum Szczecina mostami nad Odrą, widzi górujący nad nim czerwony masyw gotyckiej katedry i jasnoszarą, wyniosłą sylwetę renesansowego zamku z zielonymi hełmami wież, dawną siedzibę książąt z pomorskiej dynastii Gryfitów. Ponad pół tysiąca lat Gryfici władali ziemiami nad południowym Bałtykiem, leżącymi po obu stronach Odry - od terenów, które rozciągają się na zachód od wyspy Rugii, po Pyrzyce na południu i miasto Lębork na wschodzie. Tak wyglądało Księstwo Pomorskie, którego ostatni władca, Bogusław XIV, zmarł bezpotomnie w roku 1637, podczas wojny 30-letniej. Traktat westfalski (1648), który tę wojnę kończył, podzielił księstwo; część zachodnią, z Wolinem i Szczecinem, objęła na sto lat niemal Szwecja, część wschodnią, ze Stargardem, Koszalinem, Słupskiem - Brandenburgia. Ponad pięć wieków - to szmat historii. Księstwo zajmowało ziemie na szlakach Wschód-Zachód, Północ-Południe, dogodne osadniczo, naturalnie ufortyfikowane, nic więc dziwnego, że gdy się tworzyło, próbowała je sobie podporządkować Polska Mieszka I, Chrobrego i Krzywoustego, państwo saskie Henryka Lwa, Dania królów Waldemara II i Kanuta VI, jak też Brandenburgia, z którą później było w stanie permanentnej wojny. Jako że Gryfici stworzyli dynastię rozgałęzioną, ich państwo dzieliło się i jednoczyło, a poszczególne linie rodu miały swoje siedziby w Wołogoszczy, dzisiejszym Wolgaście, Słupsku i Szczecinie. W czasach jedności i świetności miastem stołecznym był Szczecin. Wtedy to politycznym i administracyjnym centrum księstwa był szczeciński zamek.

Na wzgórzu zamkowym już we wczesnym średniowieczu był silnie ufortyfikowany słowiański gród. Gdy w 1124 r., z rękojmi Bolesława Krzywoustego, z pierwszą misją chrystianizacyjną przybył do Szczecina apostoł Pomorza, bp Otton z Bambergu, stała tu świątynia słowiańskiego boga Trzygłowa i drewniany dwór księcia Warcisława I, twórcy dynastii, który swoją główną siedzibę miał wówczas w Kamieniu Pomorskim. Dwór Warcisława powiększył ponad sto lat później Barnim I Dobry, który zrzucił z Pomorza nadodrzańskiego zwierzchność duńską i przeniósł stolicę swego państwa z Uznamia do Szczecina, będącego wtedy republiką miejską. Barnim poślubił córkę króla Szwecji, Eryka X, Mariannę, nazwał się "księciem na Szczecinie" i nadał Szczecinowi miejskie prawa magdeburskie (1243). W 1346 r. jego wnuk, Barnim III Wielki, łamiąc przywileje szczecińskiego patrycjatu, rozpoczął na wzgórzu zamkowym budowę tzw. kamiennego domu. W mieście wywołało to wrzenie, jednak patrycjat musiał ugiąć się przed książęcą władzą. Na wzgórzu, obok kamiennego domu, stanęła wówczas jeszcze kaplica św. Ottona, która była też nekropolią książęcą. Dało to początek dzisiejszemu zamkowi.

W 1428 r. Szczecin ogarnęła rebelia biedoty i rzemieślników, zwrócona przeciwko Radzie Miejskiej. Bunt stłumił ówczesny władca, książę Kazimierz V, i otrzymał od rajców znaczną sumę pieniędzy na rozbudowę i umocnienie zamku. Prace rozpoczął. Ale rozbudowa nastąpiła dopiero za panowania Bogusława X Wielkiego, który objął władzę w 1474 r., zjednoczył podzielone od czasów Barnima I Księstwo Pomorskie, a Szczecin ustanowił jego stolicą. W 1491 r., po pierwszym nieudanym małżeństwie, poślubił Annę Jagiellonkę, córkę króla Polski, Kazimierza Jagiellończyka, i wyprawił wesele najbardziej huczne w dziejach zamku. Bogusław X, który wystarał się o tytuł księcia Rzeszy, miał rozległe kontakty na dworach cesarstwa, Europy, także w papieskim Rzymie. Swoje państwo zreformował i wzmocnił, a z zamku uczynił okazałą rezydencję. To za jego panowania powstał tzw. duży dom, obecne skrzydło południowe. W 1530 r., skutkiem pożaru, duży dom został uszkodzony. Jego przebudowa, zarządzona przez Barnima XI, trwała siedem lat. Powstała wtedy budowla jeszcze bardziej wyniosła, dwupiętrowa, z dwuspadowym dachem i wieżą zegarową, bogato zdobiona. Rozpoczęto też budowę skrzydła wschodniego.

Były to już lata protestantyzmu. W 1568 r. Barnim XI przekazał władzę w Szczecinie swojemu bratankowi, Janowi Fryderykowi, wykształconemu w Gryfii tytularnemu biskupowi kamieńskiemu, który w latach 1573-1582 przebudował i rozbudował zamek w stylu renesansowym. Rozebrano kamienny dom Barnima III i kościół św. Ottona, pozostawiono monumentalne, późnogotyckie skrzydło południowe, podwyższono wschodnie, zbudowano północne i zachodnie, zamykając w ten sposób obszerny dziedziniec, na który od południa prowadziła brama zdobiona tarczą herbową księcia. W skrzydle północnym powstała kaplica (dzisiejsza Sala Bogusława I). Do zamku i jego ogrodów doprowadzono wodociąg. Na początku XVII w. w Szczecinie władali Filip II i Franciszek I, obaj starannie wykształceni, miłośnicy i mecenasi sztuk. Za skrzydłem zachodnim zbudowali dwupiętrowe skrzydło muzealne, tworząc drugi (mały) dziedziniec zamku. W nowej budowli, na parterze, urządzili wozownię i zbrojownię, a na piętrach - gabinet, bogatą bibliotekę oraz pomieszczenia dla zbiorów przyrodniczych i artystycznych. Z inicjatywy księcia Filipa II została wykonana w latach 1610-18 Wielka Mapa Księstwa Pomorskiego, którą stworzył Elihardus Lubinus, Po wymarciu dynastii Gryfitów (1637) i upadku Księstwa Pomorskiego zamek był siedzibą szwedzkiego namiestnika. Król Szwecji Karol XI, doceniając bohaterstwo szczecinian w wojnie z Brandenburgią (1659), dodał herbowi miasta, pomorskiemu gryfowi, złotą koronę.

W 1705 r., gdy w Polsce trwały perturbacje o tron, na zamku w Szczecinie zamieszkała królowa Katarzyna Leszczyńska z córkami, a w 1711 r. dołączył do nich król Stanisław Leszczyński. W 1720 r., w wyniku układu pokojowego kończącego wojnę północną, Szczecin objęły Prusy. Na zamku zamieszkał później dowódca szczecińskiego garnizonu, gen. von Anhalt-Zerbst, którego córką była księżniczka Zofia Augusta, późniejsza caryca Rosji, Katarzyna II. W 1752 r., w skrzydle muzealnym zamku, król Prus Fryderyk Wielki założył mennicę.

Zamek potem wielokrotnie przebudowywano, zlikwidowano wiele ozdób, bramę południową udekorowano istniejącymi do dziś motywami rycerskimi (panopliami). W XIX w. posuwała się dewastacja renesansowego wystroju. Zburzono sklepienia w skrzydle wschodnim, niemal całkowicie przebudowano skrzydło południowe (z wyjątkiem wież), zlikwidowano krużganki wokół dziedzińca, wprowadzono klatki schodowe i korytarze wewnętrzne, dostosowując obiekt do wymogów administracji cywilnej. W 1902 r., gdy urzędy opuściły zamek, zaczęto przywracać mu formę dawnej rezydencji. Roboty renowacyjne prowadzono też w latach 1925-1926 i później. Przerwała je wojna. W 1944 r. alianckie naloty dywanowe zniszczyły zamek. W 1945 r. Szczecin objęła Polska. W 1946 r. przystąpiono do robót zabezpieczających zamek, odkrywając m.in. kryptę książęcą. W 1948 r., na dziedzińcu, zaczęły się badania archeologiczne. W latach 1958-1980 zamek został odbudowany na planie renesansowej siedziby książęcej. W tym reprezentacyjnym obiekcie Pomorza Zachodniego swoje miejsce znalazły instytucje kultury, które tworzą ośrodek o nazwie Zamek Książąt Pomorskich. Jest tu też Opera na Zamku i Zachodniopomorski Urząd Marszałkowski.

Zamek Książąt Pomorskich przygotowuje i organizuje koncerty, przedstawienia teatralne, wystawy, konferencje oraz spotkania naukowe i popularno-naukowe, w tym dotyczące upowszechniania wiedzy o dziejach Pomorza Zachodniego (zob. kalendarz imprez). Stałe propozycje to m.in.: Niedzielne Koncerty Południowe, Koncerty Kameralne przy Świecach, coroczne Wiosenne Koncerty Gitarowe, Jesienny Salon Muzyczny, letnie Koncerty Promenadowe oraz: Międzynarodowy Festiwal Chóralny w Szczecinie, Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej i Kameralnej w Kamieniu Pomorskim", Międzynarodowy Festiwal "Muzyka w Katedrze" w Kołobrzegu. Działalność wystawiennicza to przeciętnie czterdzieści wystaw rocznie. Wśród nich: prezentacje malarstwa polskiego i europejskiego, wystawy sztuki nowoczesnej, wystawy fotograficzne i historyczne. W Zamku Książąt Pomorskich są również pracownie: konserwacji dzieł sztuki, ochrony dziedzictwa kulturowego. W skrzydle menniczym mieści się Centrum Informacji Kulturalnej i Turystycznej.

Tekst ze strony: http://zamek.szczecin.pl.