Stołpie

Zamek w Stołpiu, gmina Chełm

fot. lipiec 1998

Najcenniejszym obiektem zabytkowym Stołpia jest kamienna wieża, usytuowana na wielkim grodzisku (tuż przy drodze Chełm – Lublin), uznawana za jeden z najciekawszych i najbardziej tajemniczych zabytków Lubelszczyzny. Według opisu zawartego w dziele siedemnastowiecznego biskupa chełmskiego Jakuba Suszy (poświęconego obrazu MB Chełmskiej), wieża powstała w czasach pogańskich i była dziełem legendarnego księcia kijowskiego Szczeka. W latach 1909-12 obiekt badała ekipa rosyjskich archeologów pod kierownictwem Pawła Pokryszkina, która odkryła m. in. posadzkę złożoną z 5 rozet o średnicy 50 cm, przeniesioną do Muzeum Archeologiczno - Cerkiewnego w Chełmie. Rosjanie łączyli wieżę z działalnością księcia Daniela Romanowicza Szczegółowy opis obiektu umieścił w kwartalniku „Litwa i Ruś” wileński badacz Stanisław Cercha (w 1912 r.), który twierdził, że wieża jest pozostałością większego założenia obronnego, złożonego w sumie z 4 tego rodzaju budowli (w narożnikach rozległego grodu). Jedna z wież miał zostać zniszczona w trakcie budowy drogi do Lublina (w XIX w.). Kolejne badania archeologiczne przeprowadziła ekipa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, pod kierownictwem prof. Ireny Kutyłowskiej (w latach 1976-78). Efektem tych badań był szczegółowy opis obiektu. Ustalono, że wieża posiada wymiary 5,7 m na 6,60 m (dłuższym bokiem na osi wschód – zachód) i została zbudowana na planie prostokąta. Wnętrze posiada kształt cylindryczny (o wymiarach 3 do 3,6 m), przechodzący na ostatniej kondygnacji w ośmiobok. Wieżę wykonano ze zlepieńców trzeciorzędowych oraz cegły palcówki (na najwyższej kondygnacji). W budowli wyróżniono 5 kondygnacji, poprzedzielanych pierwotnie drewnianymi podestami. Pierwsza, znajdująca się poniżej poziomu gruntu, pełniła funkcję piwnicy lub skarbca. Druga, oświetlona dwoma małymi okienkami, służyła jako pomieszczenie gospodarczo-kuchenne. Trzecia kondygnacja, pozbawiona okien, służyła prawdopodobnie jako sypialnia. Czwarta kondygnacja, posiadająca trzy wysokie otwory okienne, była salą reprezentacyjną. Tutaj znajdował się także otwór drzwiowy, do którego prowadził drewniany balkon. Najbardziej efektowna była piąta kondygnacja, służąca do celów sakralnych, posiadająca powierzchnię 17 m² (pozostałe części obejmują łącznie ok. 28 m²). Znajdowały się tutaj nisze, ceglane wykończenia o charakterze ozdobnym oraz posadzka. Do wnętrza kaplicy wchodziło się z drewnianego ganku, umieszczonego wokół całej wieży. Ekipa lubelskich archeologów przebadała także grodzisko. Jest to obiekt o owalnym kształcie, o wymiarach 24 na 15 m na szczycie i 24 na 36 m u podstawy (powierzchnia obiektu obejmuje ok. 423 m²).

Dawny gród tworzyły konstrukcje drewniane wypełnione rumoszem opoki marglistej. Stwierdzono również istnienie dwóch niewielkich budynków drewnianych. Analiza wnętrza budowli oraz grodu, pozwoliła na uznanie obiektu z budowlę sakralną (baptysterium), przypuszczalnie przeznaczoną dla niewielkiej wspólnoty religijnej. Wiek obiektu określono na XI – XIII w. Kolejne badania archeologiczne w Stołpiu przeprowadzono w latach 2003-2005, z udziałem chełmskich archeologów oraz pracowników Uniwersytetu Warszawskiego i Polskiej Akademii Nauk (pod kierownictwem prof. Andrzeja Buko). W pracach uczestniczyli także naukowcy z Ukrainy i Francji. W trakcie badań ustalono, że obiekt powstał na dosyć niekorzystnym osadniczo terenie (liczne źródła). W związku z tym na potrzeby grodu powstała unikalna kamienna platforma o wysokości 2,5 m i wymiarach 12,5 na 15,4 m. Wybudowano ją z płyt kamiennych, przekładanych warstwą marglu i szalowanych od wschodu drewnem. W południowej części dziedzińca zidentyfikowano duży budynek drewniany, spalony pod koniec XIII w. Obok znajdowało się kamienne wejście do grodu, służące również jako miejsce pozyskiwania wody ze znajdującego się tutaj źródła. Wieża miał powstać wraz z kamiennym dziedzińcem, chociaż jej użytkowanie składało się z dwóch faz. Najniższa kondygnacja została wyłączono z użytkowania w drugiej fazie funkcjonowania obiektu, być może z powodu niestabilności budowli lub zmiany jej funkcji. W tym czasie powstało również zachowane obecnie wejście do wieży, na wysokości drugiej kondygnacji (do tej pory sugerowano, że wejście zostało wykonane w XIX w.). Najwyższa kondygnacja budowli ulegała licznym przebudowom, a występujące w wieży elementy wystroju (przede wszystkim fragmenty szkliwionych płytek posadzkowych) świadczą o związkach obiektu w Stołpiu z zabudową na Górce Chełmskiej, z czasów księcia Daniela Romanowicza. W kwestii chronologii obiektu, naukowcy ustalili, że wieża powstała pod koniec XII w. i była wykorzystywana do końca XIII w. Za najbardziej prawdopodobnych fundatorów wieży uznano władców Księstwa Halicko-Włodzimierskiego, Romana Mścisławowicza lub jego syna Daniela Romanowicza. W kwestii funkcji obiektu potrzymano hipotezy o sakralnym charakterze wieży, wskazując na podobne budowle klasztorne na terenie południowo-wschodniej Europy (Grecja, Bułgaria). Dodatkowo wskazano, że klasztor mógł być również siedzibą kogoś znaczącego. Za najbardziej prawdopodobną uznano matkę księcia Daniela, nieznaną z imienia (czasami sugeruje się imię Maria) i niejasnego pochodzenia (najczęściej wskazuje się na Bizancjum), która ok. 1220 po osiągnięciu przez syna pełnoletności, wycofała się z czynnej polityki (żyła jeszcze w czasach koronacji Daniela w 1253 r., o czym pojawia się informacja w „Kronice Halicko-Wołyńskiej”). Przeprowadzone badania archeologiczno-historyczne, rozszerzyły wydatnie wiedzę o obiekcie, który jednak nadal kryje sporo zagadek i ciągle przyciąga uwagę naukowców, turystów i wielu innych osób.

W 1925 r. wieżę w Stołpiu zwiedził Marszałek Józef Piłsudski, przebywający z wizytą na ziemi chełmskiej. Obiekt został wpisany do rejestru zabytków 26.11.1966 r. (www.gmina.chelm.pl)

więcej:

www.pl.wikipedia.org/wiki/Wieża_w_Stołpiu

www.archeowiesci.pl/2010/01/04/greckie-korzenie-wieży-w-Stołpiu