Rabsztyn
Zamek Rabsztyn, gmina Olkusz
fot. sierpień 1994
1 poł XIV ? - domniemane początki zamku. W opisie Długosza Rabsztyn to "góra kamienna, słynna zamkiem pobliskim miastu Olkusz, otoczonym bogatymi złożami ołowiu". Brak jednak wzmianek o jego początku. Nie znajdujemy ich również w dziele Janka z Czarnkowa. Może to dowodzić starszej, przedkazimierzowskiej metryki, sięgającej może czasów rozdrobnienia dzielnicowego. Niepotwierdzona źródłowo tradycja przypisuje powstanie zamku Toporczykom, może jeszcze w XIII wieku (1),
ostatnia ćw. XIV w. - po śmierci Kazimierza Wielkiego twierdza dostała się za długi w ręce możnowładztwa małopolskiego. Zamek w zastawie posiadali Leliwici-Melsztyńscy,
1396 - pierwsza wzmianka źródłowa, dotycząca Rabsztyna. Wymienia się w niej kapelana z zamkowej kaplicy,
1398 - w dokumentach pojawia się, bliżej nieznany, Iwo z Rabsztyna,
1399 - w bitwie przeciwko Tatarom pod Worsklą ginie Spytko z Melsztyna. Zamek wraz z przyległymi wsiami otrzymuje wdowa po nim, Elżbieta Melsztyńska,
1400 - w dokumentach wzmiankowany jest Jan Lork (Lorek), burgrabia rabsztyński,
1403 - Jagiełło zezwolił Piotrowi Szafrańcowi, podstolemu krakowskiemu, na wykup królewszczyzny rabsztyńskiej z rąk Elżbiety za 1100 grzywien (suma zastawu wynosiła 1000 grzywien). Nie wiemy, czy do realizacji transakcji faktycznie doszło, jeśli to władanie Szafrańców było chwilowe,
1 ćwierć XV w. - Rabsztyn z wsiami pozostaje w składzie dóbr synów Elżbiety i Spytka; Jana i Spytka. W podziale dóbr między braćmi zamek przypadł Janowi,
1412 - częściowy remont zamku. Z dokumentu wydanego 13 stycznia tegoż roku wynika, iż rajcy olkuscy potwierdzają, iż na prośbę wojewody krakowskiego Jana z Tarnowa na przebudowę wieży i budowę studni wydatkował 52.5 grzywny mieszczanin olkuski, Piotr Kromer,
1431 - umiera Jan Melsztyński. W imieniu małoletniej córki Jadwigi Księskiej (z Książa) majątkiem włada na krótko wdowa po Janie, Anna. 11 grudnia zapadł wyrok królewski, na mocy którego Anna ma oddać swemu szwagrowi Spytkowi w posiadanie całe mienie swej córki, a więc m.in. Rabsztyn,
1434 (?) - 39 - zamek we władaniu stryja małoletniej Jadwigi, Spytka, kasztelana bieckiego, znanego ze swego zaangażowania w ruch husycki,
1439 - Spytko, za napad na zgromadzony w Korczynie dwór i radę królewska, "gdzie stanowiono prawa na odszczepieńców" złupienie niektórych senatorów i klasztoru Franciszkanów, ścigany legł pod Grotnikami, a majątek (m.in. zamki w Melsztynie i Rabsztynie) uległ konfiskacie. Jak się przypuszcza, od tego momentu Rabsztyn zaczął stanowić królewszczyznę, czyli starostwo niegrodowe,
1441 - na wiecu sądowym w Krakowie, dn. 2 pażdziernika, Jadwiga zeznała publicznie, że Jan Oleśnicki wraz synem Zbigniewem zwrócili jej zamek Rabsztyn i miasto Książ, ze wszystkimi dobrami ruchomymi i nieruchomymi. Następnie Jadwiga unieważniła wszystkie umowy i zobowiązania zawarte między Oleśnickimi a stryjem jej Spytkiem i z nią, wymówiwszy sobie jeden warunek, by o wszystkim milczano na wieki. To anulowanie pretensji przeprowadzono przed zamążpojściem Jadwigi,
1441 - ślub Jadwigi Księskiej z Andrzejem Tęczyńskim (zawarty pomiędzy 2.10 a 27.11 kiedy to w dokumentach występuje już jako żona Andrzeja). Jadwiga w posagu wniosła miasto Książ Wielki z wsiami oraz zamek Rabsztyn, który od czasów Spytka był wieczystą dzierżawą w rękach Melsztyńskich. Andrzej Tęczyński był trzecim synem Andrzeja i Anny z Goraja. Odziedziczył po matce dobra kraśnieńskie. Syn Andrzeja Jan zwał się już Rabsztyńskim,
1442 - 3 marca zawarta zostaje umowa pomiędzy królem Władysławem a Andrzejem Tęczyńskim, tej treści jaką poprzednio zawarł Jagiełło z Janem i Spytkiem z Melsztyna, którym zlecił na ich koszt konserwacje zamku, "pod kontrolą i potwierdzeniem rachunków przez rajców olkuskich", czego Melsztyńscy nie przeprowadzili. Wprawdzie remont zamków należał do króla, ale ów nie mając zwykle środków na to składał ten obowiązek na dzierżawcę, którego zapisy w ten sposób rosły i dzierżawa przedłużała się w nieskończoność,
1443 - Andrzej przeprowadzana reparacje murów zamkowych, wówczas powstaje ceglana nadbudówka wieży (?),
1461 - w tumulcie powstałym na tle obrazy płatnerza zabity zostaje Andrzej Tęczyński. Jeden ze skazanych rajców krakowskich, Marcin Bełza, miał odsiadywać karę w lochach rabsztyńskiego zamku (2),
1487 - wzmiankowane są Chrząstowice, "blisko zamku Rabsztyn,
1502 - Jan z Tęczyna, jako marszałek dworu królewskiego, sprzedaje należącą do zamku hutę ołowiu Kasprowi Kizingerowi za 90 grzywien,
1507 - jako dziedzic dóbr po Janie z Tęczyna występuje Andrzej Rabsztyński z Tęczyna, kanonik krakowski, wraz z matką Barbarą,
1509 - Zygmuny Stary zezwala Spytkowi z Jarosławia, kasztelanowi krakowskiemu, na wybranie 2000 fl. Na zamku Rabsztejn i wsiach z racji udzielenia [skarbowi] pożyczki na potrzeby wojny wołoskiej,
1510 - Spytek z Jarosławia kasztelan krakowski odzyskuje zapis 1500 florenów od króla Zygmunta Starego na zamku Rabsztyn i wsiach z racji udzielenia pożyczki na opłacenia żołdu,
1511 - za sumę 4000 florenów zamek przejmuje Andrzej z Kościelca, skarbnik królewski,
1515 -Jan Boner, bankier króla Zygmunta Starego, otrzymuje za długi starostwa rabsztyńkie i ojcowskie, oraz w zarząd żupy krakowskie,
1523 - podczas podróży w interesach umiera we Wrocławiu Jan Boner, zamek przechodzi w ręce Seweryna Bonera z Balic, właściciel pobliskiego Ojcowa, a wkrótce także Ogrodzieńca. Podpisujący się jako starosta rabsztyński, stał się Boner największym posiadaczem dóbr królewskich w olkuskim a zarazem jednym z najbogatszych magnatów małopolskich,
1549 - umiera Seweryn Boner, starostwo rabsztyńskie odzieczył najstarszy z jego synów, Jan,
1556 - w gościnie u Jana przebywa na zamku Jan Łaski, jeden z duchowych przywódców innowierców polskich, jedna z barwniejszych postaci tego okresu,
1564 - starostą rabsztyńskim zostaje Seweryn, młodszy z synów Seweryna Bonera i jego drugiej żony - Jadwigi Kościeleckiej,
1570 - wzmianka: "przyjechaliśmy na grunt wsi, którą zwą Zederman, która należy do Rapstina zamku KJM, którą dzierży pan Seweryn Bonar, starosta rabsztyński",
1574 - na dwór Henryka Walezego dociera skarga chłopów ze wsi Łąka, którym Boner zniósł wolniznę i zawłaszczał dziesięcinę,
1581 - według regest. pobor. Do zamku rabsztyńskiego należą wsie: Kosmołów, Zederman, Sienniczno (w par. Przeginia), Bogucin, Pomarzany (w par. Olkusz), Gołczowice (par. Chechło). Sewereyn Boner trzyma takżę w dzierżawie wsie królewskie Osiek i Zimnodół,
1583 - 12 czerwca hetman Jan Zamojski żenił się z bratanicą króla Stefana Batorego, Gryzeldą. Wedle tradycji część uroczystości odbyć się miała na zamku w Rabsztynie. W rzeczywistości przyjęcie weselne odbyło się na Wawelu w dawnym dworze Tęczyńskich, zwanym Rabsztyn (3),
1587 - dowódca załogi zamkowej, pułkownik Gabriel Hołubek rozbił nieopodal zamku posiłki wojskowe, ciągnące ze Śląska na pomoc oblegającemu Kraków Maksymilianowi Habsburgowi, dowodzone przez Hansa Schlicka von Lorz, jego brata Krzysztofa i i Henryka Promnitza. W porozumieniu z górnikami olkuskimi, z dwóch stron jednocześnie zaatakował wrogie oddziały, które "rozproszył, zabrawszy wielu jeńców i tabor niemogący uciekać po tutejszych piaskach i kamieniach". W następnym roku Hołubek zginął w bitwie pod Byczyną (4),
1592 - umiera Seweryn Boner młodszy, cały majątek przechodzi w ręce Firlejów i ich spadkobierców,
1592 (?) - starostą rabsztyńskim zostaje Mikołaj Wolski (zm. 1630), marszałek wielki koronny, m.in. właściciel sześciu kamienic w pobliskim Olkuszu. Budowa tylko jednej z nich kosztowała 6 tysięcy florenów, pocz.XVII w. - przebudowa starego zamku i wzniesienie od strony wschodniej pałacu, reprezentacyjnej siedziby magnackiej. Wspomnianą przebudowę dotychczasowe opracowania przypisują Mikołajowi Wolskiemu bądź Zygmuntowi Myszkowskiemu. Prawdopodobnie prace, rozpoczęte z dużym rozmachem przez Wolskiego, ukończył niedługo przed wojnami szwedzkimi, Myszkowski,
1612 - córka Myszkowskiego Anna wychodzi za mąż za Mikołaja Komorowskiego, wnosząc w wianie m.in. zamek w Rabsztynie,
1615 - sufragan krakowski, ks. Tomasz Oborski wzywa do uiszczenia zaległej od 1606 roku dziesięciny młynarza Jerzego, na rzecz plebana olkuskiego, ks. Jana Godeckiego,
1633 - 37 - posesorem starostwa, po śmierci Komorowskiego był Tomasz Zamoyski,
1638 - w styczniu starostwo rabsztyńskie otrzymał Samuel Rylski h. Ostoja, podkomorzy koronny,
1649 - Samuel Rylski odstępuje starostwo Rabsztyńskie Aleksandrowi Płazie h. Topór,
ok. 1652 - storostwo rabsztyńskie dostaje się w ręce Stefana Korycińskiego, kanclerza wielkiego koronnego,
1656 - zamek w rękach kanclerza koronnego Stefana Korycińskiego,
1658 - po jego śmierci zamek w użytkowaniu wdowy po nim, Anny Petronelli Gembickiej, bratanicy biskupa krakowskiego Piotra Gembickiego,
1657 - zamek zostaje spalony przez szwedów,
1665 - lustracja królewszczyzny rabsztyńskiej opisuje stan zamku po najeździe szwedzkim; "Zamek na skale przyrodzoney compectitur latifundium nie małe, który od Szwedów na ustępowaniu spalony jest. Propugnacula pierwsze od mostow, które są dwa, wały staroświeckie sypane z fosami sutemi do bramy wiezdney, która tylko jedna jest. Na niey mieszkanie z izbą jedną, gdzie pan podstarości mieszka, ta tylko nie zgorzała, tylkp wschdy, które JMPani kanclerzyna naprawić kazała. W tejże bramie na dole piekarnia mała. Pokoje po obu stronach kosztowne, ale w ruinę poszły. Aby jednak i same mury przepalone per tempestates cali do końca nie padły, JMPani kanclerzyna koronna kosztem swym jedną stronę balkami i kozłami opatrzywszy, gontami pobić kazała, i na drugą stronę belki kosztem swym także zanieść rozkazała, wiązanie postawić i gontami pobić deklarowała się. Lecz do restauracyjej tak jako było, kosztu niemało potrzeba. Trzecia strona naiwiększa, ktorą nieboszczyk pan Myszkowski Marszałek Wielki Koronny z gruntu wymurował, o 40 circiter plus minus pokojach, ta iako tylko z fundamentu wywiedziona była, w murze tylko samym stoi". Owczesne starostwo niegrodowe, w powiecie krakowskim, obejmowało: zamek wraz z folwarkiem i wsie: Kosmołów, Zederman, Zimnodół, Osiek, Sienniczno, Racławice, Łęki, Bogucin, Gołczowice, Pomarzany i Ponik,
do 1680 - dobra rabsztyńskie pozostawały w rękach księcia Michała Kazimierza Radziwiłła, Podkanclerzego i Hetmana Wielkiego Litewskiego. Po jego śmierci starostwo przeszło w dożywotnie posiadanie jego żony Katarzyny, zmarłej w 1694 roku,
do 1713 - starostwo rabsztyńskie w rękach Aleksandra Pawła Sapiehy,
1713 - starostwo rabsztyńskie dołączone zostało do dóbr Aleksandra Dominika Wielkopolskiego i jego małżonki Ludwiki Marii, z domu Sapiehów, właściciela Skały i Żywca, za zgodą króla Augusta III,
1765 - kolejna lustracja opisuje stan obiektu: "Wjeżdzjąc do zamku, brama, nad tą rezydencyą spustoszała. W dziedzińcu po prawej stronie wieża na skale bez przykrycia, w niej pokojów spustoszałych 4. Rezydencya quondam o 3 kondygnacyach spustoszała, same mury tylko stoją, częściowo poobalane. Stajnie i insze pomieszkania spustoszałe; studnia w skale wykuta, murami obalonemi zawalona",
1771 - jako starosta rabsztyński źródła odnotowują Stanisława Kostkę Gadomskiego, Podkomorzego sochaczewskiego, opłacającego kwarty złp 3145 gr.20,
1775 - 1788 - w tych latach funkcję starosty rabsztyńskiego pełni Aleksander Sariusz Remiszewski, odnotowany w składzie działającej od 1788 roku w Olkuszu komisji Boni Ordinis,
1783 - wizytator ks. Kan. Ptaszyński pisze: "Rabsztyn zamek pusty, pod którym dwór starościński i karczma pół mili Sikorka, zamykająca w sobie chałup 4 półćwierci mili od kościoła w odległości",
1788 - 1792 - majątek rabsztyński trafia w ręce Kazimierza Mieszkowskiego, płacącego rocznej intraty zł. 15,618 gr den.4,
1789 - ostatnia z zachowanych lustracji opisuje zamek, wraz z przyległym dworem starościańskim oraz (w dalszej części) przyległym majątkiem następująco:"Zamek na skale wystawiony spustoszały, połowa jego tylko murów, rozwaliny stoją: na drugiej połowie dach do reszty spada, przez co już pokoje pognieły. Rezydencya Starosty z izbami, spiżarnią, dobrze utrzymane, dachem gontowym pokryte. Folwark przystawiony do muru. Studnia bardzo głęboka w skale wykuta, nowo wyreparowana, dachem pokryta. Szpiklerz pod gontami z piętrem porządny; stodoła o 2 boiskach; browar pod gontami, z suszarnią, palarnią, izbą do roszczenia słodu, izbą dla pisarza i z szpiklerzem ... "
1791 - zachowana wzmianka opisuje zamek następująco: "Zamek jest spustoszały, tak że połowa jego murów stoi w ruinie. Obok zamku znajduje się rezydencja starościańska. Do muru zamkowego przystawiony folwark", w miejscowości mieszkało 29 osób, koniec XVIII w. - powstają pierwsze, zachowane wizerunki Rabsztyna. Najstarszą jest prawdopodobnie akwarela Z. Vogla, przedstawiająca zamek od strony północno-wschodniej (por. niżej wykaz ikonografii),
1792 - Kazimierz Mieszkowski zostaje prywatnym właścicielem zamku, w późniejszym okresie jako właściele wymieniani są: niejaki de Poncet a następnie Beniamin Godeffroy (zm. W 1815 roku),
1826 - dobra rządowe Rabsztyn i Czubrowice składały się z folwarku Rabsztyn, wsi: Skulskie, Sikorka z browarkiem, Bogucin, Gołcowice, młyn, tartak, stępy oraz browarek; folwark Hutki, wieś i młyn Hutki, młyn Koślickiego, wieś Pomarzany z dwoma browarkami, folwarczna realność Roznos, wsie: Kosmołów, Zederman, Zimnodół, Osiek, Sienniczno, Czarnogóra, Racławice, Ziemnodole, folwark Czubrowice i wieś z młynem Czubrowice,
1827 - wieś Rabsztyn liczy 5 domów i 45 mieszkańców,
ok. 1830 - na bazie saletry, odzyskiwanej z tynków i zapraw wapiennych zorganizowano w Rabsztynie fabrykę prochu na cele powstania listopadowego. Podobne przedsięwzięcia organizował Wincenty Nieszkoć w Ojcowie, Pieskowej Skale, Stopnicy i Szydłowie, ok. połowy XIX wieku - jeden z opisów tak przedstawia zamek: "Była to raczej w rzeczy samej niewielką z wapiennego kamienia w czworogran budowla, wysoka jednak strażnica i skała którą się zaraz poza tą strażnicą znajduje, tworząc niejako przedłużenie murów zamkowych z daleka nakazująca nadawały jej postawę i do dziś dnia zwaliska te nad całą okolicą panującymi czynią, przedstawiając oku widok prawdziwie godny pędzla malarza. Pięć gór skalistych i jodłowym lasem porosłych otacza tę ruinę dookoła, a pod jej stopami szeroko rozciąga się gorące piasków olkuskich morze. Część mieszkalna rabsztyńskiego zamku zbudowana była na piętro, i obszerniejszą niż w innych tego rodzaju budowlach. Wjazdowa brama znajdowała się od strony północnej, a przystępu do niej bronił głęboki przekop opatrzony mostem zwodzonym. Piwnice były obszerne a nawet mówi podanie, że się łączyły lochem podziemnym z jaskinią znajdującą się w jednej z 5ciu skał okolicznych",
1853 - Józef Wiślicki pisze: "Obecnie Rabsztyński zamek stanowi wysoka wieża w połowie z piaskowcu, a w połowie z cegły zmurowana i na skale oparta. Nowożytni ekonomiści starają się korzystać z niepotrzebnych zwalisk, zabierając ciosy i kamienie do budowy browaru i t. podobnych przedsięwzięć".
Opracował Sławomir Dryja
więcej: www.rabsztyn.ilkus.pl
Po dwóch latach przerwy turyści znowu mogą zwiedzać podolkuski zamek w Rabsztynie. Otwarto również zrekonstruowaną chatę, w której wychowywał się Antoni Kocjan. Obecnie stoi ona u podnóża średniowiecznej warowni.Zwiedzający mogą zobaczyć w zamku m.in. Węzeł Bramny, część dziedzińca oraz wejść na wieżę zamkową, gdzie znajduje się taras widokowy. Można z niego podziwiać panoramę Olkusza oraz Jury Krakowsko-Częstochowskiej.
Jak przypomniała, w trakcie piątkowego otwarcia obiektu dla zwiedzających, Grażyna Praszelik-Kocjan, dyr. Miejskiego Ośrodka Kultury w Olkuszu (instytucja ta administruje obiektami w Rabsztynie) zamek przeszedł na własność gminy na początku lat 90. ubiegłego wieku. Jednak ze względu na ograniczone środki przez kilkanaście lat renowacja ograniczała się głównie do prac porządkowych. Dopiero kilka lat temu znalazły się większe środki na rewitalizację warowni.
- W okresie ostatnich dwóch lat, gdy turyści nie mogli wejść do środka, zostały przede wszystkich naprawione mury, odtworzono wieżę, gdzie powstał taras widokowy - dodał zastępca dyr. olkuskiego MOK Waldemar Czarnota. Poinformował też, że zamontowano iluminację obiektu.
Historia zamku sięga końca XIII w. Po latach świetności i rozbudowywania go przez kolejnych właścicieli został mocno zniszczony w trakcie Potopu Szwedzkiego. Potem nie doczekał się całkowitej rekonstrukcji. Obecnie trwają prace na tzw. zamku średnim.
U podnóża wzgórza zamkowego, staraniem władz miasta i gminy Olkusz postawiono zrekonstruowaną chatę, w której spędził dzieciństwo Antoni Kocjana.
- Miłośnikom historii jest on znany z tego, że podczas okupacji kierował komórką wywiadu lotniczego Armii Krajowej, która odkryła tajemnice niemieckich broni V1 i V2. Dlatego mówi się o nim, że był człowiekiem, który wygrał wojnę - powiedział olkuski historyk, autor wielu publikacji dotyczących Olkusza oraz regionu Jacek Sypień.
Chata ma dwa główne pomieszczenia. W pierwszej jest ekspozycja poświęcona bohaterowi II wojny światowej oraz historii polskiego szybownictwa. W drugim turyści mogą zobaczyć elementy wystroju wiejskiej chaty z okolic wspomnianego miasta z przełomu XIX i XX w. Budynek pierwotnie stał we wsi Skalskie (obecnie część Olkusza). Został wybudowany w 1862 r. W 2002 r. ze względu na zły stan techniczny został rozebrany, a jego elementy opisane i zabezpieczone. W 2014 r. rozpoczęła się jego rekonstrukcja nieopodal ruin zamku w Rabsztynie. (mb)
Źródło: PAP.