Oświęcim

Zamek w Oświęcimiu, gmina Oświęcim

fot. sierpień 1994

Najstarsze, udokumentowane korzenie historii wzgórza zamkowego sięgają XI w. Wówczas to, istniała osada rolnicza złożona z kilku chat. Na przełomie XI i XII wieku znaczna część osady uległa spaleniu. Po tym pożarze został ulokowany na wzgórzu gród. Pierwsze źródłowe zapiski o nim sięgają roku 1179, kiedy to nastąpiło wyłączenie kasztelani oświęcimskiej spod jurysdykcji krakowskiej i przekazanie jej we władanie książąt opolsko-raciborskich. Książę krakowski Kazimierz Sprawiedliwy nadał kasztelanię oświęcimską swojemu bratankowi, Mieszkowi Plątonogiemu księciu opolskiemu, z przeznaczeniem dla jego syna Kazimierza. Źródła podają, że książę Kazimierz I przebudował i umocnił zamek w Oświęcimiu. Z okresu panowania tego władcy zachowały się ślady najstarszego muru ziemno – drewnianego otaczającego wzgórze zamkowe.

W 1241 roku gród oświęcimski został zniszczony przez Tatarów. Książę opolsko – raciborski, Mieszko II Otyły, odbudował zamek oraz częściowo otoczył wzgórze zamkowe murem obronnym. Na początku XIV wieku Oświęcim stał się stolicą nowo utworzonego księstwa oświęcimskiego, a pierwszym piastowskim księciem, który zamieszkał w zamku był Władysław, syn Mieszka I cieszyńskiego. W tym okresie zamkiem zarządzał starosta jednak opieka nad zamkiem leżała w kompetencjach burgrabiego. W 1416 roku funkcję tą sprawował Jan Sycz. Za uzbrojenie zamku odpowiadał puszkarz –według źródeł jednym z takich urzędników był Jan z Oświęcimia. Zamek oświęcimski największą świetność przeżywał za panowania księcia Kazimierza: „…Otoczony był Sołą na kształt fosy, nad którą książęcy młyn wodny ciągle był w ruchu…”

Ostatnim z linii Piastów oświęcimskich był książę Jan IV, który w 1454 roku sprzedał księstwo oświęcimskie królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi za 50 tysięcy groszy szerokich praskich. Od tej chwili zamkiem oświęcimskim zarządzali starostowie królewscy.

Ze względu na brak źródeł, nie wiadomo jak dokładnie wyglądał zamek książęcy. Przypuszczalnie był dość okazałym budynkiem, gdyż gościł w swych murach królewską parę – Kazimierza Jagiellończyka, jego żonę Elżbietę oraz ich syna Władysława.

Średniowieczny zamek spłonął w 1503 roku wraz z kościołem parafialnym i znaczną częścią miasta. Odbudował go w ciągu 5 lat na polecenie króla Aleksandra Jagiellończyka starosta oświęcimski Jan Jordan. Z tego okresu do dziś zachowany jest fragment muru obronnego z basteją w północno-wschodniej części wzgórza oraz najstarsza południowa część obecnego budynku zamkowego.

W 1510r. w odbudowanym już zamku gościł poseł papieski – tzw. legat posłany, w 1518 przyszła królowa Polski – Bona Sforza d`Aragona, w 1543 pierwsza żona Zygmunta Augusta – Elżbieta Habsburżanka, w 1574 król Henryk Walezy – uciekający z Polski, aby zostać królem Francji.
Na początku XVII wieku zamek znów spłonął. W czasie odbudowy poszerzono budynek przesuwając ścianę wschodnią o około dwa metry. W 1655 roku w czasie „potopu” szwedzkiego zamek został zdobyty i spalony przez Szwedów. Od tego czasu stopniowo popadał w ruinę i mimo uchwały sejmowej nakazującej pilne prace remontowe nigdy już nie odzyskał dawnej świetności. Jedynie wieża obronna, prawie niezmieniona, przetrwała następne stulecia.

stare widoki zamku

W latach 1805 i 1813 miały miejsce dwie katastrofalne w skutkach powodzie. Soła przesunęła swoje koryto pod samo wzgórze zamkowe, którego spora część – razem z budynkami i murami obronnymi – runęła do wody. W tym czasie w zrujnowanym zamku i wieży urządzono skład soli. Kilka lat później władze austriackie przeznaczyły zamek do rozbiórki – jednak na licytacji wykupił go Kajetan Russocki. W zamku urządził kancelarię dominialną i urząd pocztowy. Zamek odziedziczyła po nim córka – Leokadia Dąbska, której dzieci sprzedały później zadłużony budynek kupcom żydowskim: Landauowi, Schnitzerowi i Schonkerowi. Nowi właściciele urządzili w nim składy handlowe.

W 1904 roku kolejnym właścicielem wzgórza został Karol Kaszny, który przeprowadził remont budynków. Zamek został wówczas podwyższony o jedną kondygnację, a na ścianie wschodniej umieszczono kamienną tarczę ze stylizowanym orłem piastowskim. W dolnej partii zamku urządził winiarnię i piwiarnię, a na piętrze pokoje hotelowe dla przyjezdnych gości. W 1910 roku Kaszny wydzierżawił budynek nowo powstałemu Starostwu Oświęcimskiemu. Kolejnym właścicielem zamku został Jakub Haberfeld, który urządził w nim skład wódek i win ze swojej fabryki. W 1926 roku zamek został wykupiony przez Wydział Powiatowy w Białej Krakowskiej. W latach 1929 – 1931 przeprowadzono kapitalny remont zamku. Między wieżą a budynkiem zamkowym, w miejscu parterowej zabudowy, wzniesiono dwupiętrowy budynek z ryzalitem zwieńczonym attyką. Na jej szczycie umieszczono metalowego orła w koronie. Po tym remoncie w zamku utworzono siedzibę samorządowego powiatu oświęcimskiego, który działał tylko do 1932r. Później zamek wystawiono na sprzedaż, jednak do 1939 roku nikt go nie wykupił. W czasie II wojny światowej swoją siedzibę miały w zamku niemieckie władze okupacyjne. W okresie powojennym do lat 90-tych XX wieku zamek najczęściej przeznaczony był na siedzibę różnych urzędów: Urząd Gminy Zbiorowej, Powiatowa Rada Narodowa, w latach 1975 – 1987 – Urząd Miasta Oświęcim, do roku 2000 Powiatowy Urząd Pracy.

Od 1993 roku w zamku mieściły się Zbiory Historyczno – Etnograficzne Oświęcimskiego Centrum Kultury. W 2010 roku, po wcześniejszym remoncie zamek oświęcimski stał się siedzibą Muzeum Zamek w Oświęcimiu.

Tekst: http://muzeum-zamek.pl/