Nowy Sącz

Zamek w Nowym Sączu, gmina Nowy Sącz

fot. sierpień 1996

Zamek w Nowym Sączu wzniesiony został przez Kazimierza Wielkiego w latach 1350-1360. W powiązaniu z murami miejskimi tworzył dobrze ufortyfikowany północno - zachodni narożnik miasta. Do naszych czasów nie dotrwały ani plany, ani mury zamku z tamtego okresu. W dokumentach przetrwały zapisy o wydarzeniach, jakie miały miejsce na zamku w czasie jego świetności.

1370 r. - rycerstwo polskie uroczyście witało obejmującego tron polski Ludwika Węgierskiego. 
1376 r. - festynami, turniejami gościła Elżbieta Łokietkowa panów i rycerzy polskich z okazji objęcia po raz drugi rządów w Polsce w imieniu synów Ludwika Węgierskiego. 
1384 - na początku października powitano w Nowym Sączu królową Jadwigę podążającą do Krakowa, gdzie zasiadła na tronie polskim. 
1385 - odbył się zjazd królowej Jadwigi, Władysława Jagiełły i księcia Witolda z królem węgierskim, Zygmuntem Luksemburczykiem i jego żoną Marią. Król Jagiełło powiększył zamek i bywał jego częstym gościem.
1409 - Władysław Jagiełło spotykał się z księciem Witoldem i rycerstwem polskim dla ułożenia planów wystąpienia przeciw Krzyżakom, zrealizowany w 1410 r. pod Grunwaldem. 
1412 - spotkanie Władysława Jagiełły i jego żony Anny wraz z rycerstwem polskim, z księciem mazowieckim Siemowitem starszym. 
1417 - Władysław Jagiełło przebywa na zamku z poślubioną w Sanoku trzecią żoną Elżbietą Pilecką i spotyka się z córką Jadwigą. 
1421 - Władysław Jagiełło spotyka się z Zygmuntem Luksemburczykiem. 
1423 - Władysław Jagiełło bierze udział w negocjacjach polsko-węgierskich. 
1424 - Władysław Jagiełło odprowadził do Nowego Sącza po zjeździe monarchów w Krakowie Zygmunta Luksemburczyka i króla duńskiego Eryka udającego się tędy do ziemi świętej. 
1440 - gościł metropolita kijowski kardynał Izydor powracający z soboru florenckiego. 
1440 - król Władysław Warneńczyk zatrzymał się przejazdem na Węgry, gdzie miał objąć tamtejszy tron. 
1440 -  przebywa królowa Zofia z synem Kazimierzem oraz dostojnikami królestwa. 
W latach 1469 - 1470 - przebywali na zamku pod opieką historyka Jana Długosza i humanisty włoskiego Filippo Buonaccorsi-Kallimacha synowie króla Kazimierza Jagiellończyka - Władysław (11 lat), Jan Olbracht (10 lat), Kazimierz (7lat), Aleksander (6 lat) 
1471 - przez 3 tygodnie przebywał król Kazimierz Jagiellończyk wraz z żoną Elżbietą i dziećmi oraz towarzyszącym mu dworem w związku z planami dynastycznymi dla synów. 
1484 - król Jan Olbracht zatrzymał się na dłużej (na skutek powodzi) w drodze na Węgry.
1513 - do Nowego Sącza odprowadzona została w drodze do Krakowa zaślubiona per procura żona Zygmunta I zwanego później starym - Barbara Zapolya w orszaku dostojników obu królestw. 
1611 - miasto z zamkiem zniszczył pożar. Starostowie grodowi Sebastian Lubomirski, a następnie jego synowie odnowili w latach 1621-18 zamek w stylu renesansu wg projektu włoskiego architekta Macieja Trapoli. Dobudowują "pański dom", opasują zamek dodatkowymi murami obronnymi. Zachowały się z tego okresu zapisy mówiące o pomieszczeniach sądu z archiwum, o kuchniach, o pomieszczeniach dla służb, stajniach i o pięknych apartamentach starościańskich na piętrze z reprezentacyjną salą marmurową zwaną też "książęcą". Były w niej - marmurowa posadzka, portale, kominek. Salę zdobił słup drewniany, wzdłuż ścian biegł malowany fryz podstropowy, zdobił drewniane rzeźby, a na ścianach portrety starostów sądeckich. Zamek posiadał 2 baszty - Zamkową i Szlachecką. Furta wyprowadzała do Dunajca. Od strony miasta odgradzał mur kamienny z bramą zwaną Grodzką. Od czasów Lubomirskich zamek był siedzibą starostów grodowych, podstarościch i sędziów grodzkich. Był okazały. 
Od 1501 r. znane są nazwiska starostów sądeckich; pochodzili ze znanych w Polsce rodów szlacheckich. 
Od 1590 r. z trzema przerwami liczącym 20 lat do 1754 r. starostwo sądeckie przez 144 lata pozostało w ręku Lubomirskich herbu Śeniawa. Ostatnim starostą od 1754-1784 r. był, 
Stanisław Małachowski, który wobec zaborcy austriackiego złożył urząd w 1784 r. będąc później Marszałkiem Sejmu Czteroletniego, współtwórcą Konstytucji 3 - Maja. 
1655 r. - 27 września, król Jan Kazimierz uchodzi przed "potopem" Szwedów. Zatrzymuje się na zamku wraz z dostojnikami i skarbem królestwa. Zamek zajęła w październiku 1655 r. załoga szwedzka. Wypędzeni z miasta w dniu 13.XII.1655 Szwedzi opuścili zamek w popłochu. Od tego czasu rozpoczyna się schyłek świetności zamku. 
1683 r. król Jan III Sobieski wraz z królową Marysieńką, synem Jakubem i panami polskimi przejeżdżając spod Wiednia przez Nowy Sącz do Krakowa witany był na sądeckim zamku. 
Lata schyłku Rzeczpospolitej wpłynęły między innymi na zanik znaczenia zamku sądeckiego. Przemarsz konfederatów barskich i wywołany przez ich nieostrożność pożar zamku w 1768 r. wypalił jego główną budowlę.
1769 r. - pożar w dokończył dzieła zniszczenia. Zamek stał bez dachu. Austria przystępując do rozbiorów Polski przejęła wszelkie królewszczyzny w tym zamek sądecki nie dbając o jego zachowanie. 
Na przełomie XVIII/XIX w. Zostały rozebrane mury i baszty obronne miasta. Część murów zamku pokryta została dachem słomianym. 
1813 r. - zachodnie skrzydło  zamku w czasie wielkiej powodzi podmył Dunajec. Wraz z basztą osunęło się w jego nurty. 
1838 r. odbudowano północną część zamku umieszczając w nim koszary i magazyny wojskowe. 
W okresie ruchów wolnościowych 1846-48 r. podziemia zamku zamieniono w więzienie polityczne. W 1848 r. miasto odkupiło od zaborcy zamek za sumę 4.967 zł reńskich. Wydzierżawiło go 20 pułkowi piechoty liniowej wojsk austriackich.

Sądeczanie raz po raz podejmowali próby odbudowy zamku. Pierwsza była po odzyskaniu niepodległości w 1920 r., a następna w 1930 r. Zakończono odbudowę w 1938 r. otwarciem w jego murach Muzeum Ziemi Sądeckiej. Okupant niemiecki zamienił zamek w 1939 r. w koszary wojskowe, a cenne zbiory muzealne zmagazynował w jednym z pomieszczeń. W piwnicach i przyziemiu zamku zgromadzono amunicję, której wybuch spowodował 17 stycznia 1945 r. o godz. 5-tej rano wysadzenie zamku w powietrze, niszcząc tym samym jedną z najstarszych budowli zabytkowych miasta. W 1959 r. resztki murów zamku uporządkowano i zabezpieczono. Zrekonstruowano wg planu z XVII w. Basztę Kowalską. Na ocalałym murze zamku położoną w dniu 15. VII. 1960 r. pamiątkową tablicą Oddział "Beskid " PTKK w Nowym Sączu podkreślił 550 - lecie zwycięstwa pod Grunwaldem.

Witold Tokarski 
"Nowy Sącz. Przewodnik po zabytkach"
Koło Przewodników Oddziału PTTK "BESKID" w Nowym Sączu
Nowy Sącz 1994