Dowspuda

Pałac w Dowspudzie, gmina Raczki

fot. lipiec 2002

W 1513 roku koniuszy grodzieński - Bohdan Hrynkowicz Wołłowicz otrzymał od króla Zygmunta I milę kwadratową puszczy wraz z obowiązkiem jej zasiedlenia. Wybudował w miejscu obecnej Dowspudy drewniany dwór obronny. Przed 1639 rokiem - dzięki działom i koligacjom rodzinnym - majątek Dowspuda (nazwany tak od rzeki) przejęli Pacowie - ród który wywierał silny wpływ na życie polityczne i kulturalne Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Ostatnim dziedzicem wielkiego majątku był Ludwik Michał Pac (1778-1835). Pochodził z bocznej uboższej linii Paców, a dobra otrzymał na mocy testamentu, po Józefie Pacu, na którym skończyła się "linia hetmańska" rodu. Zapisem testamentowym otrzymał Różankę, Horodyszcze, Wielką Dzitwę, Żyżmę, pałace w Grodnie i Wilnie (zabór rosyjski) oraz Dowspudę, Raczki i Mazurki (zabór pruski). Stał się wówczas jednym z najbogatszych ludzi w kraju.
Wyjazdy do Włoch i zetknięcie się z prądami artystycznymi epoki, uczyniły z niego konesera i mecenasa sztuki. Jako angloman przeniósł do swych dóbr zaobserwowane w Wielkiej Brytanii metody gospodarowania. Sprowadził do swych dóbr farmerów szkockich i irlandzkich, by dawali przykład gospodarowania okolicznym rolnikom.
Na efekty tych działań nie trzeba było długo czekać. Już w 1817 r. dobra dowspudzkie otrzymały miano wzorcowych. Koloniści brytyjscy - szybko asymilujący się do zastanych warunków i ludności - zaczęli uprawiać ziemniaki, które szybko przyjęły się w całym regionie. Wprowadzili także płodozmian, będący w tym czasie w Polsce rzadkością. Hodowano tutaj blisko 7 tys. sztuk owiec, realizowano zamówienia okolicznych ziemian i chłopów na produkcję maszyn i narzędzi. W roku 1817 zbudowano nowoczesną, parową gorzelnię wykorzystującą aparat destylacyjny.
Michał Pac był nie tylko artystą i inicjatorem postępu, ale również wspaniałym kawalerzystą. W stopniu generała znalazł się w najbliższej świcie cesarza Napoleona. Wtedy postanowił przenieść swą główną siedzibę z terenów podległych Rosji do Dowspudy.
Pac jako pierwszy w kraju postanowił wybudować swą rezydencję, we wchodzącym w modę - stylu neogotyckim - opartym na wzorach angielskich. W tym celu zatrudnił Piotra Bosio, a później włoskiego architekta Henryka Marconiego. Między 1820 a 1823 rokiem powstało tutaj wspaniałe założenie pałacowe, odzwierciedlające przysłowie - "Wart Pac pałaca, a pałac Paca"
Na podstawie pozostałości i zachowanych opisów można ustalić jak pałac wyglądał. Był usytuowany na planie w kształcie litery T z główną elewacją od strony południowej. Część centralną stanowił czterokondygnacyjny korpus główny, na planie prostokąta z sześcioma wieżyczkami, połączony galeriami z ośmiobocznymi basztami. Oczywiście odpowiadało temu bardzo bogate wyposażenie wnętrz w dzieła sztuki, polichromie, freski oraz rzeźby.
Po upadku powstania listopadowego, którego Michał Pac był pierwszym wodzem naczelnym, rząd carski skonfliskował jego dobra i przekazał je swym zasłużonym dygnitarzom. Pac musiał uciec za granicę. Legendy mówią, iż wydostał się z okrążonej Dowspudy przez tajne, mające 3-kilometry długości przejście podziemne. Na emigracji nadal wspierał działalność polskich towarzystw naukowych i kulturalnych. Zmarł w Turcji w 1835 roku.
Pałac, pozbawiony opieki ulegał stopniowej destrukcji. Najpierw był we władaniu rosyjskiego generała Sulimy, który zasłużył się w tłumieniu powstania. Następnie dzierżawił go Polak - Horaczko. Kolejnym właścicielem był Sergiusz Karcew, który w 1887 roku, gdy pojawiła się okazja sprzedaży cegły na budowę koszar suwalskich - dokonał rozbiórki pałacu. Przerwał ją jednak po protestach społeczności polskiej - lecz z budynku pozostało niewiele.
Dziś możemy podziwiać pozostałe po pałacu mury fundamentowe, arkadowy portyk, wieżę narożną zwana Bocianią oraz piwnice składające się z dwóch kondygnacji. Część z piwnic została odrestaurowana dla celów turystycznych i wystawienniczych. W pobliżu pałacu znajduje się zabytkowa, murowana stajnia z 1825 r., którą po adaptacji, wykorzystuje Zespół Szkół Rolniczych, jako internat dla uczniów.
Wokół pałacu zachował się także rozległy 13 ha park z wieloma cennymi gatunkami drzew iglastych i liściastych.

Tekst ze strony: www.suwalszczyzna.com.pl