Bytów
Zamek w Bytowie, gmina Bytów
fot. grudzień 2009
fot. jakiś czas temu zimą
Dzieje ziemi bytowskiej są nierozerwalnie związane z dramatycznymi losami całego Pomorza. W XII wieku ziemia bytowska wchodziła w skład odrębnego księstwa sławieńsko-słupskiego. W początkach XIII wieku wschodnia część księstwa wraz z ziemią bytowską przeszła pod zwierzchnictwo książąt władających Pomorzem Gdańskim.
Okres osłabienia Polski w początkach XIV wieku wykorzystali margrabiowie brandenburscy, którzy w latach 1307 - 1308 zajęli ziemie całego księstwa sławieńsko-słupskiego. Ekspansję Brandenburczyków na Pomorze Gdańskie powstrzymali zawezwani na pomoc Krzyżacy, którzy jednak sami zajęli Gdańsk oraz inne miasta pomorskie.
W 1317 roku margrabia Waldemar odstąpił zdobyte ziemie dawnego księstwa sławieńsko-słupskiego książętom wołogoskim. W 1321 roku książę wołogoski Warcisław IV nadał ziemię bytowską swojemu marszałkowi nadwornemu Henningowi Behrowi. W 1329 roku na mocy układu z księżną Elżbietą, wdową po Warcisławie IV, Zakon Krzyżacki przejął na 12 lat pod zastaw znacznej pożyczki ziemie: sławieńską, słupską i darłowską. Jesienią 1329 roku Krzyżacy wykupili z rąk synów zmarłego marszałka Henninga Behra ziemię bytowską wraz z istniejącym tu grodem.
Znaczenie włączonego do komturii słupskiej Bytowa wzrosło po 1342 roku, kiedy to książęta przy pomocy rycerstwa i mieszczan spłacili zaciągnięty w 1329 roku dług. Krzyżacy zmuszeni opuścić Słupsk, przenieśli swą siedzibę do zakupionego wcześniej Bytowa.
W latach 1342 - 1355 w Bytowie rezydował komtur. W późniejszym okresie ziemią bytowską zarządzali niżsi rangą urzędnicy zakonni - prokuratorzy.
Po utrwaleniu swojej władzy, w okresie narastania konfliktu z Polską, w atmosferze ciągłych zatargów granicznych z rycerstwem pomorskim, przystąpili Krzyżacy do budowy warownego zamku w Bytowie. Wstępne prace ziemne rozpoczęto po 1390 roku, a do 1396 roku gromadzono materiały budowlane. Główne roboty budowlane wykonano w latach 1398 - 1405, a prace wykończeniowe ciągnęły się jeszcze przez kilka lat. Budowa zamku przypadła na kadencję prokuratora bytowskiego Jakuba von Reinacha i wielkiego mistrza Konrada von Jungingena.
Na lokalizację warowni wybrano górujące nad miastem wzgórze o znakomitych, naturalnych warunkach obronnych. Zamek wzniesiono na planie prostokąta o wymiarach 70 x 49 m. Zamykające dziedziniec kamienno-ceglane mury o fundamentach blisko 3 metrowej grubości spięto w narożach czworoboczną wieżą i trzema cylindrycznymi basztami. Wieża bramna z zewnętrzną bramą usytuowana została we wschodnim murze kurtynowym. Podejścia do zamku od strony wschodniej bronił dodatkowo system fos, przedzamcze oraz most z częścią zwodzoną w sąsiedztwie wieży bramnej.
Przy murze północnym , od strony dziedzińca wybudowano duży ceglany budynek o wymiarach 36 x 14 m, tzw. prawy dom - Dom Zakonny. W tym podpiwniczonym budynku oprócz pomieszczeń gospodarczych i magazynów mieściły się: mieszkania knechtów, komnata prokuratora, refektarz, dormitorium i kaplica zamkowa. W obrębie murów zamkowych znajdowały się ponadto: położone przy wschodnim murze kurtynowym, stajnie i wozownia oraz zlokalizowana naprzeciw w sąsiedztwie zachodniego muru, kuchnia i wydrążona nieopodal głęboka studnia.
Poza obrębem murów kurtynowych, od strony zachodniej pozostawała prawdopodobnie wieża ostatecznej obrony tzw. Gdanisko. Wejście do niej prowadziło z ganku obronnego muru zachodniego.
Nowoczesny na owe czasy zamek, którego wznoszenie nadzorował wielki budowniczy Zakonu, Mikołaj Fellensteyn, pełnił między innymi rolę strażnicy granicznej, siedziby administracji krzyżackiej oraz zajazdu dla rycerstwa zachodnioeuropejskiego podążającego do stolicy państwa zakonnego w Malborku.
W siedzibie prokuratora bytowskiego na stałe przebywało zapewne od kilku do kilkunastu rycerzy zakonnych wraz z giermkami i knechtami. Pełna załoga zamku składała się z kilkudziesięciu osób.
Pierwszy raz zamek bytowski przeszedł w ręce księcia słupskiego Bogusława VIII po zwycięstwie grunwaldzkim w 1410 roku. Powrócił do Zakonu na mocy postanowień pokoju toruńskiego w 1411 roku. W czasie wojny trzynastoletniej (1454 - 1466) zamek bytowski dostał się za pośrednictwem Gdańszczan w ręce króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka. W zamian za pomoc w walce z Krzyżakami król polski dokumentem z dnia 2 grudnia 1454 roku nadał dożywotnio ziemię bytowską księciu pomorskiemu Gryficie - Erykowi II.
Po przekazaniu zamku w 1460 roku Zakonowi Eryk II wszedł w posiadanie ziemi bytowskiej ponownie w 1466 roku. Okres książęcy w dziejach zamku trwał do śmierci ostatniego męskiego potomka Gryfitów - Bogusława XIV w 1637 roku. Od 1526 roku, po podpisaniu w Gdańsku aktu lennego przez księcia pomorskiego Jerzego I z królem Polski Zygmuntem I Starym, zamek bytowski uzyskał status jednej z rezydencji książąt zachodniopomorskich. Na potrzeby rezydencji został on rozbudowany w drugiej połowie XVI wieku. Około 1560 roku przystąpiono do uporządkowania dziedzińca zamkowego i rozpoczęto budowę Domu Książęcego. Wybudowany na planie prostokąta o wymiarach 49 x 8,7 m budynek usytuowano przy południowym murze między basztami Polną i Różaną. Około 1570 roku przystąpiono do wznoszenia, położonej przy zachodnim murze kurtynowym, podobnej choć mniejszej budowli - Kancelarii Książęcej. Wspomniane budowle z wieżami schodkowymi w formie ryzalitu wychodzącego ok. 5 m przed ściany frontowe nadały rezydencji książęcej renesansowy charakter.
Ostatnią inwestycją książęcą na zamku bytowskim był wybudowany przez Bogusława XIV w 1623 roku Dom Wdów położony przy murze wschodnim między Wieżą Bramną a Domem Zakonnym.
Po śmierci Bogusława XIV w 1637 roku powiaty: bytowski i lęborski zostały na okres 20 lat włączone do Korony. Władzę w imieniu króla polskiego sprawowali w tym czasie starostowie: Stanisław Koniecpolski i Jakub Wejher.
W 1657 roku na mocy traktatów welawsko-bydgoskich ziemie: bytowska i lęborska przeszły w ręce elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma I w zamian za pomoc militarną w walce ze Szwedami. Zamek i miasto a także okoliczne wsie zastali Brandenburczycy zniszczone i ograbione przez stacjonujące tu wojska szwedzkie. Po wysadzeniu przez Szwedów 1656 roku Wieży Prochowej i wypaleniu prawie wszystkich budowli z zamku pozostały tylko mury zewnętrzne. Mimo wysiłków nie udało się przywrócić zamku do dawnej świetności. W 1681 roku dobudowano jeszcze przy wschodnim murze, między bramą wjazdową a Domem Książęcym, budynek na potrzeby urzędu podatkowego i sądu, ale w XVIII wieku trzeba było rozebrać Kancelarię Książęcą i Wieżę Bramną a most nad fosą zastąpić groblą.
Zamek wykorzystywano między innymi na siedzibę sądu i urzędu skarbowego. Mieściły się tu także mieszkania urzędników oraz więzienie. Część wyremontowanych pomieszczeń przeznaczono na stajnie, wozownie i magazyny.
Po 1930 roku niemieckie władze przeznaczyły zamek na ośrodek szkoleniowy i schronisko dla młodzieży. Efektem podjętych wówczas prac była odbudowa od podstaw Wieży Prochowej, przebudowa Wieży Bramnej oraz rekonstrukcja sklepień w Domu Zakonnym, a także remont Domu Książęcego i Domu Wdów. Intensywne prace budowlane przerwał wybuch II wojny światowej.
W marcu 1945 roku ziemia bytowska po blisko 300 latach brandenburskiego, pruskiego i niemieckiego panowania wróciła do Polski.
Pod koniec lat 60-tych przystąpiono do realizacji ambitnego programu odbudowy i nowego zagospodarowania zamku bytowskiego.
W połowie 1974 roku zakończono prace remontowe w skrzydle wschodnim, które przeznaczono na siedzibę biblioteki. W 1980 roku oddano do użytku skrzydło południowe, gdzie zlokalizowano hotel i restaurację. W 1983 roku zakończono remont Wieży Prochowej a pod koniec 1991 roku oddano do użytku dwie dalsze budowle skrzydła północnego: Dom Zakonny i Basztę Młyńską. Zespół tych trzech budowli zamkowych stanowi siedzibę Muzeum Zachodnio-Kaszubskiego. (www.muzeumbytow.pl)
więcej: